Jumat, 22 November 2013

Basa Bali Basa Sekal Niskala

BASA BALI
BASA SEKALA NISKALA

I.         Purwaka (Pendahuluan)
Adicitta (Konsepsi Kebahasaan)
Sampun kawikanin antuk i raga sareng sami indik kaluihan basa Baline. Basa Bali pinaka lingga paripolah wong Baline ri tatkala ngembasang papineh, ngamargiang kabudayan sane magenah ri sajeroning kahuripan sane kaingkupin antuk lingga Agama Hindu. Basa Bali kabaos basa sekala niskala.
Kruna sekala niskala punika mawit saking basa Sanskerta. Sekala mateges sane dados kawagi-wagi, kadum, utawi kaetangin. Sekala taler mateges sane wenten utawi sane prasida kacingak. Niskala mateges nenten dados kawagi-wagi, kadum, tunggil inggil, nenten wenten, utawi nenten prasida kacingak, sane prasida karasayang sinunggil hati ngaran sujati. Basa Bali sekala niskala suksmannyane basa sane wenten, metu saking manah suci nirmala kanggen lingga tattwa nempasin saluiring butha-buthi angrasuk raga mangda prasida kaicalang kadasarin antuk dharma agama.
Basa Bali kabaos basa sekala niskala pinaka jagat pikayunan, apan ikang basa ngarannia, ya ika witning indria, maprawerti to ya ring subha asubha karma, matangian ikang basa juga, prihen kautamania sokareng. Sane kabaos basa punika witnyane saking indria (pikayunan) sami, saking basa punika prasida ngawetuang panglaksana becik utawi kaon, saking basa prasida nemu suka, duka, lara kalawaning pati, mawinan patut i raga sareng sami mecikang basa punika ngawit saking mangkin.
Yan hana ta sira anglaraken basa motama, ya ika Sang Sadu ngarannia. Kapatutang karma wasanannia, wenang ya ika amungkah lawang kasuniatan lokha, dirghayusa jagadhita. Sang sane prasida nganggen basa sane pnih patut miwah becik kawastanin Sang Sadu (dharma, dharmika) mawinan saking basa ngawetuang rasa, saking rasa ngawetuang sa, sa ngaran tunggil. Sang Sadu prasida nebasin krama wesanannyane, sane kaon dados becik ngereh genahe sane tunggil, Ida Sang Maha Patut, makasami linggannyane basa. Basa Bali prasida anggen mungkah lawang kasuniatan ngemit kamahatmian kabudayan adiluhung. Nenten surud-surud maprakanti ring daging pawilangan wahya-diatmika. Sekala niskala kadabdabin mangda anut becik anggen nunas karahayuan jagat Baline.
Basa Bali anggen tata titi nempasin aor jagat Baline mawinan basa, aksara, miwah sastra Baline pinaka lingga utama saluiring ilmu-ilmu Bali. Basa Bali pinaka mahkota kabudayan Bali mangda prasida kawerdiang ring sajebag jagat Bali. Tincapang rasa bangga madue miwah nganggen basa Bali mawinan i raga embas, urip, miwah pati makta daging basa Bali inggih punika aksara. Saluiring aksara wenten ring angga i raga soang-soang maha linggih Ida Sang Hyang Aji Saraswati, punika kebatang mangda prasida dados I Garuda Emas ring muncuk Gunung Indrakila (dados basa sane ageng ring saluiring basa Nusantara). Wreastra pinaka cokor, Sualalita pinaka angga miwah kampid, Modre pinaka prabu, matunggil ngamong jagat Bali, Sang Hyang Aksarantara Prasadha Tattwa, Sang Hyang Dibya Caksu ngebat ring jagate.
Basa Bali pinaka praba Ida Sang Hyang Surya sane nyuryanin jagat Bali, sakadi Purnama ri tatkala Tilem. Punika mawinan akeh para jadma saking dura negara angob ring kabudayan Bali. Meled manah ipunne jagi rauh ka jagat Bali. Bali pinaka surga dunia sane sandang ajegang miwah lestariang. Pinaka yowana mangda prasida ngebatang malih praba budaya Baline antuk basa Bali, ngaryanang parakana saking pikukuh kawruhane mangda budaya Bali mapaenjuh ring budaya dunia sane kawastanin Pa-Bali (titik balik memandang perkembangan peradaban dunia dari perspektif Bali, maha surgawi utawi kemurnian ilmu-ilmu Bali saking pajagatan Bali).
Pengadicittan basa Bali sekala niskala patut anggen titi pangancan, sepat siku-siku ngamolihang kadirghayusan. I raga mangda prasida nlatarang daging pikayunan sane utama, nincapang kaluihan basa Baline dados basa ageng, basa brahma widya ngawedar daging pikayunan ring jagat, Bhur Loka, Bwah Loka, miwah Swah Loka. Ngebatang basa Bali maha sampurna prasida nyujur pejagatan sekala niskala. Sekala niskala mamargi sareng, manunggil inggil pinaka permata jagat Bali. Basa pinaka akah, aksara pinaka batang, sastra pinaka don, tetiga sangkaning jati, tunggil ngawedar praba, maha linggih Sang Hyang Acintya, jagat kadirghayusan ngamong Tri Bhuana, kadasarin antuk dharma agamane, inggilang jagat pikayunan pinaka konsepsi kebahasaan, Tarka Wiakarana Parama Guhya (bahasa menuju sempurna dalam bingkai maha surgawi yang penuh arti).

II.      Lingga Bebaosan (Dasar Pembicaraan/Masalah)
Mungguing sane sampun kawedar, pangadicitta basa Bali sekala niskala prasida ngawetuang lingga bebaosan sakadi ring sor puniki.
1.    Basa Bali duke riin (atita)
2.    Basa Bali sakadi mangkin (wartamana)
3.    Basa Bali kapungkur wekas (anagata)
4.    Pangutpetian (pikamkan, wangunang, bina, lestari, miwah berkembang)
5.    Stiti (pamahyu, adicitta-adistana/visi misi idialisme pemikiran sampai pelembagaannya)

III.   Pangreka Pangrencana (Analisis)
3.1  Atita
Basa Bali wantah basa sane ketah mangge ring jagat Bali sane sampun werdi saking riin pisan. Maosang basa Bali duke riin pastika nenten prasida lempas saking peradabannyane utawi sejarahnya. Makasami warga Baline mautsaha ngutamayang basa Baline saha mautsaha mabasa Bali mangda becik tur lengut. Kabuktiang antuk kawentenan para jana Baline sane sampun ngangge basa Bali sadurung abad kaping VIII sane kamanggehang basa Bali Kuna. Basa Bali Kuna punika karuntutin antuk kasusastrannyane inggih punika Kasusastran Bali Kuna taler ketah kabaosang Adi Sastra Parajana. Kesusastran puniki sane ngawetuang Kasusastran Pretakjana (kesusastraan rakyat).
Saking abad VIII ngantos abad kaping XI, basa Bali Kuna punika kacampuhin antuk basa Jawi Kuna sane sampun aor (macampuh) ring basa Sanskerta sane kabakta olih para Empu (Pandita) saking jagat Jawi. Indike punika mamargi duk pamadegan miwah pawiwahan Ida Sri Aji (raja) ring Bali inggih punika Prabu Dharma Udayana Warmadewa sareng Prameswarinidane sane makawit saking jagat Jawi maparab Putri Mahendradatta, putrinida Sang Prabu Medang (Jawi Wetang = Jawa Timur). Sang Putri sasampunne madeg Prameswari mabiseka Ratu Baliswari Gunapria Dharmapatni. Sang Prabu miwah Ida Sri Ratu jumeneng: Arda Nareswari (sami-sami ngawiwasa ring panegara).
Ida Sang Prabu miwah Ida Sri Ratu madue Bhagawanta inggihan Dangacarya (mahaguru) makawit saking Jawi Wetan, mabiseka Ida Empu Kuturan utawi Empu Rajakerta. Ida Sang Prabu miwah Ida Sri Ratu mapikarsa mangda Agama Hindune nglimbak miwah paripurna ring jagat Bali. Seos punika, mangda prasida masikian miwah ngingkupang para janane ring Bali nginutin paksa agama sane maseos-seosan malarapan antuk budaya, pamekasnyane kabudayan Hindu sane malingga antuk budaya Kawi.
Ring wewengan punika, Ida Empu Kuturan sane ngenter pidabdabida Sang Prabu, wastu Agama Hindune prasida nglimbak tur sida kadabdabin, malarapan punika wetu tetampen Tri Murti, Tri Mandala, Tri Hita Karana, Tri Kahyangan, Tri Kona, Tri Ratna, sane gumanti sampun prasida raket ring adnyanan krama Hindune, ring Bali pamekasnyane. Duk punika sami budaya Jawi larapanipun miwah sampun janten basa Jawi Kuna/Kawine sane dados sarana utama ri sajeroning magubugan, suening asue dumogi aor sareng basa Bali Kuna. Pacampuhanne punika (basa Jawi Kuna/Kawi miwah basa Bali Kunane) wastu ngawetuang basa Bali Alus.
Saking abad XI ngantos abad kaping XVIII, basa Bali duk punika kawastanin basa Bali Jawa. Wenten taler sane maosang basa Bali Tengahan. Ri kala pamrintahanne ring Bali kenter antuk Ida Dalem (gelar seorang raja pada waktu itu) inggih punika pabiseka (gelar) para ratu ring Bali ri sampun Wangsa Warmadewane nenten kantun ngawiwasa pinaka manggala praja ring Bali, ngawit pamadegan Ida Dalem ring Puri Agung Samprangan, maweweh ngatahang malih ngranjing Kasusastran Jawi Tengahanne ring Bali. Sastra-sastra punika kasuguhang antuk basa Jawi Tengahan.
Kasusastran sane ngangge basa Jawi Tengahan ketahnyane ngwangun tembang, sakadi Sekar Macepat, Kakidungan (Sekar Madia), miwah Kakawin. Maka sami sastra-sastra punika ngangge tembang maka miwah pupuh, madasar antuk uger-uger. Seosan ring tetembangan, katah malih makudang-kudang tutur (pendidikan budi pekerti) rauh saking jagat Jawi taler usada (ilmu pengobatan yang bersumber pada ajaran suci Weda) miwah kanda (Itihasa = kisah kepahlawanan dharma melawan adharma), sane mamuat utawi ngangge Basa Jawi Tengahan.
Ri kalaning rereg Kutaraja Majapahite (Wiwatikta = Majalangu) punika sayan ngatahang wong Jawidwipane ngranjing ring Bali, punika sane kantun sutindih ring agaman lelangitnyane inggih punika Agama Hindu. Taler tan sah mamuat kabudayan Jawi Hindune ri antuk budaya punika gumanti raket ring daging Agama Hindune. Kasuen-suen maweweh malih kosa basa Baline antuk kosa basa Jawi Tengahan. Daweg punika wenten sang rumaga pandita tedun ring Bali mabiseka Dang Hyang Nirartha. Sasampun Ida jumenek ring Bali Ida mabiseka Ida Pedanda Sakti Wawu Rauh. Ida katah makta kekawian sane ngangge basa Bali Tengahan miwah kalimbakang ring jagat Bali.
Saking abad XVIII ngantos mangkin, ngawit ketah basa Bali sane macampuh antuk makudang-kudang basa Duranegara inggihan basa Dura Bali, kadi sane kabaosang ring ajeng, dumogi raris ngawit wetu raris basa Bali Lumbrah. Kala punika makueh polih sarana lelimbakan, sane nganutin desa, kala, miwah patra, turing lelimbakan punika malih basa Bali karanjingin antuk budaya saking Duranegara saseosan ring budaya Hindu miwah Cinane, minakadinnyane kabudayan Welanda, Inggris, Jepang, Arab, miwah sane lianan. Sampun janten sane maka sarana utama gumanti basannyane. Suening asue sayan gapul (satmia = luluh) sareng budayanne sane sampun wenten ring Bali.
Kabuktian antuk kawentenan basa Baline duke riin taler wenteng saking jabatan Manguri (zaman Gelgel), juru surat, juru tulis kerajaan sane nyuratang indik basa, kidung, kakawin, tatwa-tatwa agama Tirtha Pawitra ring Bali, pinaka angkepan panunggilan Siwa Budha ring Bali utawi Sinkritisme Agama-Agama Besar Nusantara, kebat dados Hindu Dharma ring aab pajagatan Indonesia mahardika, sakadi kasuratang ring lontar Paniti Gama Tirta Pawitra utawi ngunteng ring Bali sane kabaos Gama Tirtha Pawitra Hindu Bali.
Dadosipun kawentenan basa Bali duke riin wiakti madue babuktian mangguhang suarga mulia, sida ngentas pajagatan. Sang sane mapajah-pajah basa duke punika ngamangguhang kawibuhan sajeroning kauripan. Wiakti pisan duke punika kabaos i basa Bali duke kariin prasida nginggilang pawangun kabudayan adi luhung. Basa Bali jakti-jakti daos jagat pikayunan wong Bali sane malingga antuk gama hening suci nirmala tan paleteh, sidaning don nyepat siku-sikuang ring kawentenaning Tri Hita Karanane.

3.2  Wartamana
Wartamana utawi basa Bali sekadi mangkin. Ring aab jagate mangkin, akeh para nayaka praja (juru pamerintahe) rauh krama Baline tan lingu/tan rungu ring basa Bali. Sane mangkin pemerintah wantah ngicen janji-janji manten jagi ngamajuang/nginggilang basa Bali druene nanging nenten wenten bebuktian. Napi malih mangkin ring sekolah-sekolah wenten pauwahan kurikulum basa Bali. Ring kurikulum punika maosang indik paplajahan basa Bali kadadosang Muatan Lokal sane kajangkepin ring pelajahan SBK. Yening selehin materi-materi pelajahan basa Baline, akeh pisan sane patut kajahin. Basa bali kabaos akah budaya Baline. Ring daerah perkotaan nenten wenten krama Baline sane motsaha nganggen basa Bali, sekadi ring kantoran, sekolah, patemon, paruman ring babanjaran utawi desa pakraman ring kota-kota, napi malih sane embas, urip, ring kota, minakadi ring kulawargane nenten mautsaha mabasa Bali. Yening kadi asapunika sinah basa Baline sayan-sayan rered.
Sane kanggen sarana nabdabin kawentenan basa Bali druene, kapertama waliang ring pangadicittan basa Baline. Elingang i basa Bali sakadi kariin, anak ngelah (sugih) tur polih minantamin warsa-warsa pucak. Kompetensi pucak (surgawi) puniki tedunang, transformasikan mangda sida ngamedalang treh (yening suksmayang pisan pikenoh kruna transformasi boya ja wantah alih bentuk kemanten, sakewanten kasujatianipun prasida ngembasang saha ngebatang treh genetika parupayan/yening sekadi kemanusan DNA nyane (kakuub wangunipun) anyar, madrue guna sekadi taru wana sarwa guna. Bibit-bebet-bobot surgawine ambil tedunang mangda sida kebat mewali kadi jati mula, manados basa sane mautama, basa sekala niskala, basa pinaka lingga Ida Sang Hyang Aji Saraswati, basa Bali basa sane adi luhung.

3.3  Anagata
Anagata ri aab jagate jagi rauh (masa depan). Basa Baline sane jagi rauh, mangda makehang para sujana, pangripta-pangripta sane motsaha nginggilang saha ngutamayang basa Baline. Napi malih perkembangan teknologine pesat. Minakadi sarana-prasarana, informasi telematika, saha piranti-piranti tiosan minakadinipun: media cetak, media elektronik, pamaos, pangawi, penerbit sampun akeh wenten. Basa Bali mangda sida dados Pa-Bali (titik balik peradaban) sane prasida ngembasang pikayunan makasami para jana Bali ngajegang sane maha surgawi lan nglestariang basa Baline. Pidabdapin pisan ring para angawasa jaga, jagat Bali pamekasnyane mangda banget gumantine mapailon ri kawentenan i basa Bali. Basa Baline sane motama, sane suci, miwah adi luhung punika anggen pinaka sanjata merangin jagat globalisasine kadi mangkin. Kaweruhan bawana Bali taksu ilmu Bali, sida dados puser ri kala nepasin pakibeh jagate, utawi budayane ring buana. Entikang rasa jengah tur oneng mabasa Bali. Pa-Bali boye mapaenjuh kemanten, sakewanten anggen dasar pangripta jagat, inggih punika jagat maha surgawi.

3.4  Pangutpetian
Pajanten basa Bali basa maha surgawi. Kawigunanipun: basa Bali sane berkopetensi puniki anggen titi pangancan, agem-ageman moralitas, panitigama tirtha pawitra, panglimbak susastra marupa sarana-prasarana sajroning mawi-awian (basa Bali menjadi wahana kreativitas). Wentenang media, wangunang mandala, upapira, pupuk mangda tan lapuk.

3.5  Stiti (Pamahayu)
Yening makasami sampun prasida motsaha ngutamayang saha nginggilang basa Baline sinah basa Bali sane sayan-sayan rered punika pastika kantun maurip. Yening nenten i raga sareng sami sane ngginggilang sira malih kanikain? Becikang ngambel tarka-wiakaran paramaguhya punika, mangdane nenten kasep patangkis. Pastikayang mangda wenten manguri. Para sujana, parajana, pemerintah, guru, pengusaha, miwah sane tiosan, utawi sapasira ugi nenten kawatesi gama, suku, ras, sane ngruruh kahuripan ring Bali manda maduee rasa oneng, tindih, sutindih, ri basa Bali. Yening sekadi punika, pastika sida pacang nunggalang pangadicittan kayunne, gumanti mangguhang tetujon miwah pangaptin ngebat mandala pinaka pangadistana nemu don. Raris sida ngamedalang tur maosang jagat maha surgawi.

IV.   Pamicutet Baos
Basa Bali basa nguub jagat lawangan, basa jagat pikayunan sekala niskala, basa utama sane adi luhung, paripurna sida kapanggih. Ngiring pahayu basa Bali druene, pupuk mangda tan lapuk, sida nemu kasukertan sidaning don tan pateleteh ri kauripan i basa Baline. Waliang pikayunan saking pangdicittan basa Baline, sida dados Sang Sadu (dharma, dharmika). Nenten surud-surud maprakanti ring daging pawilangan wahya-diatmika. Sekala niskala kadabdabin mangda anut becik anggen nunas karahayuan jagat Baline, sida raris mangguhang tetujon Agama Hindune, Moksartam Jagadhita Ya Ca I Ti Dharma, Gemah Lipah Lohjinawi Tata Tentrem Kertaraharja.

Tidak ada komentar:

Posting Komentar