BASA
BALI
BASA
SEKALA NISKALA
I.
Purwaka
(Pendahuluan)
Adicitta
(Konsepsi Kebahasaan)
Sampun kawikanin
antuk i raga sareng sami indik kaluihan basa Baline. Basa Bali pinaka lingga
paripolah wong Baline ri tatkala ngembasang papineh, ngamargiang kabudayan sane
magenah ri sajeroning kahuripan sane kaingkupin antuk lingga Agama Hindu. Basa
Bali kabaos basa sekala niskala.
Kruna sekala
niskala punika mawit saking basa Sanskerta. Sekala mateges sane dados
kawagi-wagi, kadum, utawi kaetangin. Sekala taler mateges sane wenten utawi
sane prasida kacingak. Niskala mateges nenten dados kawagi-wagi, kadum, tunggil
inggil, nenten wenten, utawi nenten prasida kacingak, sane prasida karasayang
sinunggil hati ngaran sujati. Basa Bali sekala niskala suksmannyane basa sane
wenten, metu saking manah suci nirmala kanggen lingga tattwa nempasin saluiring
butha-buthi angrasuk raga mangda prasida kaicalang kadasarin antuk dharma
agama.
Basa Bali kabaos
basa sekala niskala pinaka jagat pikayunan, apan
ikang basa ngarannia, ya ika witning
indria, maprawerti to ya ring subha
asubha karma, matangian ikang basa
juga, prihen kautamania sokareng.
Sane kabaos basa punika witnyane saking indria (pikayunan) sami, saking basa punika
prasida ngawetuang panglaksana becik utawi kaon, saking basa prasida nemu suka,
duka, lara kalawaning pati, mawinan patut i raga sareng sami mecikang basa punika
ngawit saking mangkin.
Yan
hana ta sira anglaraken basa motama, ya ika Sang Sadu ngarannia. Kapatutang
karma wasanannia,
wenang ya ika amungkah lawang kasuniatan lokha, dirghayusa jagadhita. Sang sane prasida nganggen basa sane pnih
patut miwah becik kawastanin Sang Sadu (dharma, dharmika) mawinan saking basa
ngawetuang rasa, saking rasa ngawetuang sa, sa ngaran tunggil. Sang Sadu
prasida nebasin krama wesanannyane, sane kaon dados becik ngereh genahe sane
tunggil, Ida Sang Maha Patut, makasami linggannyane basa. Basa Bali prasida
anggen mungkah lawang kasuniatan ngemit kamahatmian kabudayan adiluhung. Nenten
surud-surud maprakanti ring daging pawilangan wahya-diatmika. Sekala niskala kadabdabin mangda anut becik anggen
nunas karahayuan jagat Baline.
Basa Bali anggen
tata titi nempasin aor jagat Baline mawinan basa, aksara, miwah sastra Baline
pinaka lingga utama saluiring ilmu-ilmu Bali. Basa Bali pinaka mahkota
kabudayan Bali mangda prasida kawerdiang ring sajebag jagat Bali. Tincapang
rasa bangga madue miwah nganggen basa Bali mawinan i raga embas, urip, miwah
pati makta daging basa Bali inggih punika aksara. Saluiring aksara wenten ring
angga i raga soang-soang maha linggih Ida Sang Hyang Aji Saraswati, punika
kebatang mangda prasida dados I Garuda Emas ring muncuk Gunung Indrakila (dados
basa sane ageng ring saluiring basa Nusantara). Wreastra pinaka cokor,
Sualalita pinaka angga miwah kampid, Modre pinaka prabu, matunggil ngamong
jagat Bali, Sang Hyang Aksarantara Prasadha Tattwa, Sang Hyang Dibya Caksu
ngebat ring jagate.
Basa Bali pinaka
praba Ida Sang Hyang Surya sane nyuryanin jagat Bali, sakadi Purnama ri tatkala
Tilem. Punika mawinan akeh para jadma saking dura negara angob ring kabudayan
Bali. Meled manah ipunne jagi rauh ka jagat Bali. Bali pinaka surga dunia sane sandang ajegang miwah
lestariang. Pinaka yowana mangda prasida ngebatang malih praba budaya Baline
antuk basa Bali, ngaryanang parakana saking pikukuh kawruhane mangda budaya
Bali mapaenjuh ring budaya dunia sane kawastanin Pa-Bali (titik balik memandang perkembangan peradaban dunia dari perspektif Bali,
maha surgawi utawi kemurnian ilmu-ilmu
Bali saking pajagatan Bali).
Pengadicittan
basa Bali sekala niskala patut anggen titi pangancan, sepat siku-siku
ngamolihang kadirghayusan. I raga mangda prasida nlatarang daging pikayunan
sane utama, nincapang kaluihan basa Baline dados basa ageng, basa brahma widya ngawedar daging pikayunan
ring jagat, Bhur Loka, Bwah Loka, miwah Swah Loka.
Ngebatang basa Bali maha sampurna prasida nyujur pejagatan sekala niskala.
Sekala niskala mamargi sareng, manunggil inggil pinaka permata jagat Bali. Basa pinaka akah, aksara pinaka batang, sastra pinaka don, tetiga sangkaning jati, tunggil ngawedar
praba, maha linggih Sang Hyang Acintya, jagat kadirghayusan ngamong Tri Bhuana,
kadasarin antuk dharma agamane, inggilang jagat pikayunan pinaka konsepsi kebahasaan, Tarka Wiakarana Parama Guhya (bahasa menuju sempurna dalam bingkai maha
surgawi yang penuh arti).
II.
Lingga
Bebaosan (Dasar Pembicaraan/Masalah)
Mungguing
sane sampun kawedar, pangadicitta basa Bali sekala niskala prasida ngawetuang
lingga bebaosan sakadi ring sor puniki.
1. Basa
Bali duke riin (atita)
2. Basa
Bali sakadi mangkin (wartamana)
3. Basa
Bali kapungkur wekas (anagata)
4. Pangutpetian
(pikamkan, wangunang, bina, lestari, miwah berkembang)
5. Stiti
(pamahyu, adicitta-adistana/visi misi
idialisme pemikiran sampai pelembagaannya)
III.
Pangreka
Pangrencana (Analisis)
3.1 Atita
Basa
Bali wantah basa sane ketah mangge ring jagat Bali sane sampun werdi saking
riin pisan. Maosang basa Bali duke riin pastika nenten prasida lempas saking
peradabannyane utawi sejarahnya. Makasami
warga Baline mautsaha ngutamayang basa Baline saha mautsaha mabasa Bali mangda
becik tur lengut. Kabuktiang antuk kawentenan para jana Baline sane sampun
ngangge basa Bali sadurung abad kaping VIII sane kamanggehang basa Bali Kuna.
Basa Bali Kuna punika karuntutin antuk kasusastrannyane inggih punika
Kasusastran Bali Kuna taler ketah kabaosang Adi Sastra Parajana. Kesusastran
puniki sane ngawetuang Kasusastran Pretakjana (kesusastraan rakyat).
Saking
abad VIII ngantos abad kaping XI, basa Bali Kuna punika kacampuhin antuk basa
Jawi Kuna sane sampun aor (macampuh) ring basa Sanskerta sane kabakta olih para
Empu (Pandita) saking jagat Jawi. Indike punika mamargi duk pamadegan miwah
pawiwahan Ida Sri Aji (raja) ring
Bali inggih punika Prabu Dharma Udayana Warmadewa sareng Prameswarinidane sane
makawit saking jagat Jawi maparab Putri Mahendradatta, putrinida Sang Prabu
Medang (Jawi Wetang = Jawa Timur). Sang Putri sasampunne madeg Prameswari
mabiseka Ratu Baliswari Gunapria Dharmapatni. Sang Prabu miwah Ida Sri Ratu
jumeneng: Arda Nareswari (sami-sami ngawiwasa ring panegara).
Ida
Sang Prabu miwah Ida Sri Ratu madue Bhagawanta inggihan Dangacarya (mahaguru) makawit
saking Jawi Wetan, mabiseka Ida Empu Kuturan utawi Empu Rajakerta. Ida Sang
Prabu miwah Ida Sri Ratu mapikarsa mangda Agama Hindune nglimbak miwah
paripurna ring jagat Bali. Seos punika, mangda prasida masikian miwah
ngingkupang para janane ring Bali nginutin paksa agama sane maseos-seosan
malarapan antuk budaya, pamekasnyane kabudayan Hindu sane malingga antuk budaya
Kawi.
Ring
wewengan punika, Ida Empu Kuturan sane ngenter pidabdabida Sang Prabu, wastu
Agama Hindune prasida nglimbak tur sida kadabdabin, malarapan punika wetu
tetampen Tri Murti, Tri Mandala, Tri Hita Karana, Tri Kahyangan, Tri Kona, Tri
Ratna, sane gumanti sampun prasida raket ring adnyanan krama Hindune, ring Bali
pamekasnyane. Duk punika sami budaya Jawi larapanipun miwah sampun janten basa
Jawi Kuna/Kawine sane dados sarana utama ri sajeroning magubugan, suening asue
dumogi aor sareng basa Bali Kuna. Pacampuhanne punika (basa Jawi Kuna/Kawi
miwah basa Bali Kunane) wastu ngawetuang basa Bali Alus.
Saking
abad XI ngantos abad kaping XVIII, basa Bali duk punika kawastanin basa Bali Jawa.
Wenten taler sane maosang basa Bali Tengahan. Ri kala pamrintahanne ring Bali
kenter antuk Ida Dalem (gelar seorang
raja pada waktu itu) inggih punika pabiseka (gelar) para ratu ring Bali ri sampun Wangsa Warmadewane nenten
kantun ngawiwasa pinaka manggala praja ring Bali, ngawit pamadegan Ida Dalem
ring Puri Agung Samprangan, maweweh ngatahang malih ngranjing Kasusastran Jawi
Tengahanne ring Bali. Sastra-sastra punika kasuguhang antuk basa Jawi Tengahan.
Kasusastran
sane ngangge basa Jawi Tengahan ketahnyane ngwangun tembang, sakadi Sekar
Macepat, Kakidungan (Sekar Madia), miwah Kakawin. Maka sami sastra-sastra
punika ngangge tembang maka miwah pupuh, madasar antuk uger-uger. Seosan ring
tetembangan, katah malih makudang-kudang tutur (pendidikan budi pekerti) rauh saking jagat Jawi taler usada (ilmu pengobatan yang bersumber pada ajaran
suci Weda) miwah kanda (Itihasa =
kisah kepahlawanan dharma melawan adharma), sane mamuat utawi ngangge Basa
Jawi Tengahan.
Ri
kalaning rereg Kutaraja Majapahite (Wiwatikta = Majalangu) punika sayan
ngatahang wong Jawidwipane ngranjing ring Bali, punika sane kantun sutindih
ring agaman lelangitnyane inggih punika Agama Hindu. Taler tan sah mamuat
kabudayan Jawi Hindune ri antuk budaya punika gumanti raket ring daging Agama
Hindune. Kasuen-suen maweweh malih kosa basa Baline antuk kosa basa Jawi
Tengahan. Daweg punika wenten sang rumaga pandita tedun ring Bali mabiseka Dang
Hyang Nirartha. Sasampun Ida jumenek ring Bali Ida mabiseka Ida Pedanda Sakti
Wawu Rauh. Ida katah makta kekawian sane ngangge basa Bali Tengahan miwah
kalimbakang ring jagat Bali.
Saking
abad XVIII ngantos mangkin, ngawit ketah basa Bali sane macampuh antuk
makudang-kudang basa Duranegara inggihan basa Dura Bali, kadi sane kabaosang
ring ajeng, dumogi raris ngawit wetu raris basa Bali Lumbrah. Kala punika
makueh polih sarana lelimbakan, sane nganutin desa, kala, miwah patra, turing
lelimbakan punika malih basa Bali karanjingin antuk budaya saking Duranegara
saseosan ring budaya Hindu miwah Cinane, minakadinnyane kabudayan Welanda,
Inggris, Jepang, Arab, miwah sane lianan. Sampun janten sane maka sarana utama
gumanti basannyane. Suening asue sayan gapul (satmia = luluh) sareng budayanne
sane sampun wenten ring Bali.
Kabuktian
antuk kawentenan basa Baline duke riin taler wenteng saking jabatan Manguri (zaman Gelgel), juru surat, juru tulis kerajaan sane nyuratang indik basa,
kidung, kakawin, tatwa-tatwa agama Tirtha Pawitra ring Bali, pinaka angkepan panunggilan
Siwa Budha ring Bali utawi Sinkritisme
Agama-Agama Besar Nusantara, kebat dados Hindu Dharma ring aab pajagatan
Indonesia mahardika, sakadi kasuratang ring lontar Paniti Gama Tirta Pawitra
utawi ngunteng ring Bali sane kabaos Gama Tirtha Pawitra Hindu Bali.
Dadosipun
kawentenan basa Bali duke riin wiakti madue babuktian mangguhang suarga mulia,
sida ngentas pajagatan. Sang sane mapajah-pajah basa duke punika ngamangguhang
kawibuhan sajeroning kauripan. Wiakti pisan duke punika kabaos i basa Bali duke
kariin prasida nginggilang pawangun kabudayan adi luhung. Basa Bali jakti-jakti
daos jagat pikayunan wong Bali sane malingga antuk gama hening suci nirmala tan
paleteh, sidaning don nyepat siku-sikuang ring kawentenaning Tri Hita Karanane.
3.2 Wartamana
Wartamana utawi basa Bali sekadi
mangkin. Ring aab jagate mangkin, akeh para nayaka praja (juru pamerintahe) rauh krama Baline tan lingu/tan rungu ring basa
Bali. Sane mangkin pemerintah wantah ngicen janji-janji manten jagi
ngamajuang/nginggilang basa Bali druene nanging nenten wenten bebuktian. Napi
malih mangkin ring sekolah-sekolah wenten pauwahan kurikulum basa Bali. Ring
kurikulum punika maosang indik paplajahan basa Bali kadadosang Muatan Lokal
sane kajangkepin ring pelajahan SBK. Yening selehin materi-materi pelajahan
basa Baline, akeh pisan sane patut kajahin. Basa bali kabaos akah budaya
Baline. Ring daerah perkotaan nenten wenten krama Baline sane motsaha nganggen
basa Bali, sekadi ring kantoran, sekolah, patemon, paruman ring babanjaran utawi
desa pakraman ring kota-kota, napi malih sane embas, urip, ring kota, minakadi
ring kulawargane nenten mautsaha mabasa Bali. Yening kadi asapunika sinah basa
Baline sayan-sayan rered.
Sane kanggen sarana nabdabin kawentenan
basa Bali druene, kapertama waliang ring pangadicittan basa Baline. Elingang i
basa Bali sakadi kariin, anak ngelah (sugih) tur polih minantamin warsa-warsa
pucak. Kompetensi pucak (surgawi) puniki tedunang, transformasikan mangda sida ngamedalang
treh (yening suksmayang pisan pikenoh kruna transformasi
boya ja wantah alih bentuk kemanten, sakewanten
kasujatianipun prasida ngembasang saha ngebatang treh genetika parupayan/yening sekadi kemanusan DNA nyane (kakuub wangunipun) anyar, madrue guna sekadi taru wana
sarwa guna. Bibit-bebet-bobot surgawine ambil tedunang mangda sida kebat mewali
kadi jati mula, manados basa sane mautama, basa sekala niskala, basa pinaka
lingga Ida Sang Hyang Aji Saraswati, basa Bali basa sane adi luhung.
3.3 Anagata
Anagata ri aab jagate jagi rauh (masa depan). Basa Baline sane jagi rauh,
mangda makehang para sujana, pangripta-pangripta sane motsaha nginggilang saha
ngutamayang basa Baline. Napi malih perkembangan
teknologine pesat. Minakadi sarana-prasarana, informasi telematika, saha piranti-piranti tiosan minakadinipun: media cetak, media elektronik, pamaos, pangawi, penerbit sampun akeh wenten. Basa Bali mangda sida dados Pa-Bali (titik balik peradaban) sane prasida ngembasang
pikayunan makasami para jana Bali ngajegang sane maha surgawi lan nglestariang
basa Baline. Pidabdapin pisan ring para angawasa jaga, jagat Bali pamekasnyane
mangda banget gumantine mapailon ri kawentenan i basa Bali. Basa Baline sane
motama, sane suci, miwah adi luhung punika anggen pinaka sanjata merangin jagat
globalisasine kadi mangkin. Kaweruhan bawana Bali taksu ilmu Bali, sida dados
puser ri kala nepasin pakibeh jagate, utawi budayane ring buana. Entikang rasa
jengah tur oneng mabasa Bali. Pa-Bali boye mapaenjuh kemanten, sakewanten
anggen dasar pangripta jagat, inggih punika jagat maha surgawi.
3.4 Pangutpetian
Pajanten basa Bali basa maha surgawi.
Kawigunanipun: basa Bali sane berkopetensi
puniki anggen titi pangancan, agem-ageman moralitas,
panitigama tirtha pawitra, panglimbak susastra marupa sarana-prasarana
sajroning mawi-awian (basa Bali menjadi
wahana kreativitas). Wentenang media, wangunang mandala, upapira, pupuk
mangda tan lapuk.
3.5 Stiti (Pamahayu)
Yening makasami sampun prasida motsaha
ngutamayang saha nginggilang basa Baline sinah basa Bali sane sayan-sayan rered
punika pastika kantun maurip. Yening nenten i raga sareng sami sane
ngginggilang sira malih kanikain? Becikang ngambel tarka-wiakaran paramaguhya
punika, mangdane nenten kasep patangkis. Pastikayang mangda wenten manguri. Para sujana, parajana, pemerintah,
guru, pengusaha, miwah sane tiosan, utawi sapasira ugi nenten kawatesi gama,
suku, ras, sane ngruruh kahuripan ring Bali manda maduee rasa oneng, tindih,
sutindih, ri basa Bali. Yening sekadi punika, pastika sida pacang nunggalang
pangadicittan kayunne, gumanti mangguhang tetujon miwah pangaptin ngebat
mandala pinaka pangadistana nemu don. Raris sida ngamedalang tur maosang jagat
maha surgawi.
IV. Pamicutet Baos
Basa
Bali basa nguub jagat lawangan, basa jagat pikayunan sekala niskala, basa utama
sane adi luhung, paripurna sida kapanggih. Ngiring pahayu basa Bali druene,
pupuk mangda tan lapuk, sida nemu kasukertan sidaning don tan pateleteh ri
kauripan i basa Baline. Waliang pikayunan saking pangdicittan basa Baline, sida
dados Sang Sadu (dharma, dharmika). Nenten surud-surud maprakanti ring daging
pawilangan wahya-diatmika. Sekala
niskala kadabdabin mangda anut becik anggen nunas karahayuan jagat Baline, sida
raris mangguhang tetujon Agama Hindune, Moksartam
Jagadhita Ya Ca I Ti Dharma, Gemah Lipah Lohjinawi Tata Tentrem Kertaraharja.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar